Saturday, August 15, 2009

ČETVRT VEKA SIGNALIZMA


Živan Živković


Kada su na stranicama prvog broja kragujevačkog časopisa „Koraci“ za godinu 1976, ispisali redove teksta na čiju se poetičku ulogu očigledno veoma računalo – o čemu svedoči i naslov Neke postavke signalizma – Ljubiša Jocić i Miroljub Todorović već su mogli da gotovo sve od tih postavki izvedu iz desetogodišnje stvaralačke prakse signalista. Postavka pod rednim brojem 15, na primer, u celosti je formulisana kao na osnovu dostupne i proverljive građe izveden zaključak. Naprosto, ta se postavka može uzeti kao književna ili književno/istorijska činjenica koja govori o nečemu postojećem, ostvarenom:

„Signalizam je kompleksan stvaralački pokret. Signalistička umetnost je kompleksna umetnost nove civilizacije. Kompleksnost signalizma uočljiva je u njegovoj razuđenosti, otvorenosti i nedogmatičnosti. Signalizam nije samo jedna metoda, još manje jedan propisani način stvaranja, škola. On nije samo vizuelna ili samo kompjuterska poezija, niti samo odbacivanje predmeta i svođenja umetničkog teksta na koncept, ideju, redukciju teksta na praznu belinu stranice, niti pak samo ukidanje jezika i uvođenje znaka, gesta i zvuka kao komunikativnih elemenata. Signalizam je i u jeziku, u njegovom neprestanom istraživanju (žargon, argo, fenomenološka, tehnološka i drugi oblici verbalne poezije), iznalaženju novih sadržaja i formi i konačno u prožimanju svih tih pomenutih komunikativnih elemenata.“

Tokom te prve dekade postojanja signalizma realizovano je sve ono što karakteriše jedan književni pokret – u ovom slučaju pokret s avangardnim predznakom: objavljeno je više samostalnih autorskih knjiga, organizovano više zajedničkih izložbi i akcija, objavljena su tri signalistička manifesta, pokrenut je časopis „Signal“ kao glasilo na osnovu kojega će se formirati sam pokret. Pre nego što se ove činjenice ilustruju u najkraćim crtama, treba reći da je u ovoj dekadi došlo i do gašenja pokreta, ali ne i do utrnuća ideje i koncepta signalizma – signalizam će nastaviti da živi do naših dana, neprekidno transformišući i bogateći neke segmente vlastite poetike, no nikada ne odstupajući od osnovnih svojih načela, kao što su eksperiment, uspostavljanje što neposrednije komunikacije sa recipijentom, ludizam, planetarna povezanost umetnika i ljudi uopšte, jedinstvo Sveta (materija, vreme, prostor, energija) i jezika, itd. Tako su, na primer, u ovom periodu objavljene dve signalističke knjige Ljubiše Jocića – koautora Nekih postavki signalizma, od kojih se pošlo u ovome radu – Mesečina u tetrapaku (1975), kojom se ovaj pesnik priključio signalizmu i Koliko je sati (1976). Drugi koautor – osnivač signalizma Miroljub Todorović tokom ove dekade objavio je više knjiga poezije (prva je Planeta, 1965, poslednja Gejak glanca guljarke, 1974), zatim, tri signalistička manifesta: Manifest pesničke nauke (1968), Manifest signalizuma (Regulae poesis) 1969. i Signalizam (1970). U ovom periodu on organizuje tri zajedničke izložbe signalističkih umetnika (Milano, 1971, Zagreb, 1974. i Beograd, 1975), a samostalno izlaže više puta, u Beogradu, Nišu, Novom Sadu, Parizu. Ono što obeležava ovo razdoblje jesu i blokovi kritičkih tekstova o signalizmu – ove blokove donose šest časopisa, a do 1990. broj blokova je dvostruko veći. To kazuje da signalizam postaje zanimljiv istraživački predmet i za strane i za domaće tumače – književne kritičare, istoričare umetnosti, likovne kritičare, umetnike različitih profila, itd.

Posle gašenja „Signala“, pokrenutog 1970, kao internacionalnog časopisa za avangardnu umetnost (poslednji dvobroj 8-9 izlazi januara 1973), članovi redakcije u užem smislu (Dobrivoje Jevtić, Tamara Janković, Vlada Stojiljković, Marina Abramović i Zoran Popović i saradnici časopisa u najširem značenju te reči, nastavljaju umetničku delatnost produbljavajući i obogaćujući neke od signalističkeh poetičkih intencija (u svetskim razmerama impresivna je konceptualistička i bodiartistička aktivnost Marine Abramović, na primer) ili pronalaze vlastite stvaralačke puteve, bez vidljivijih veza sa onima koje je trasirao signalizam. No; poetička načela signalizma, formulisana kako u manifestima tako i u drugim metatek-stovima Miroljuba Todorovića, privlače pažnju i pesnika koji nisu pripadali pokretu. Scijentalističku fazu signalizma upotpunjuju ili scijentističku poeziju produžavaju Slobodan Pavićević, na primer (posebno zbirkama Silikati cveta, 1973. Magnetne oluje, 1979) i Slobodan Vukanović (počev od zbirke Ljubibiće, 1973. do Čamca kašike, 1990).

Poseban impuls za dalje proučavanje signalizma bila je knjiga esejističkih tekstova Miroljuba Todorovića pod naslovom Signalizam (1979). U njoj su dorečene mnoge ideje, ili – da se poslužimo već korišćenim terminom postavke signalizma – izložene u manifestima ili u pratećim tekstovima uz pojedine zbirke. Na drugoj strani, ovom knjigom otvorena je još jedna oblast kojom će se stvaralački ubedljivo Miroljub Todorović baviti do naših dana – esejistička proza, teorijski dobro fundirana, a često saopštavana poetskim jezikom, u sažetom, fragmentarnom obliku. Todorovićevi fragmenti o signalizmu ili povodom bilo koje činjenice koja se tiče signalizma, jezika, poezije, smisla umetnosti i slično, danas predstavljaju nezaobilazno štivo za sve one koje zanima i signalizam kao pokret i koncept i opus njegovog osnivača: opus obiman, raznovrstan, višeslojan, intermedijalan od samih početaka.

Pojačan interes za signalizam kao autentičnu avangardnu pojavu u srpskoj poeziji posle Drugog svetskog rata najavila je i u svetu i kod nas doktorska disertacija poljskog jugoslaviste Julijana Kornhauzera, odbranjena na Jagelonskom univerzitetu u Krakovu, 1981. godine. Njen naslov je karakterističan – Signalizam – program srpske eksperimentalne poezije – i mada je pred sobom imao samo deceniju i po stvaranu poeziju (dakle, od Todorovićeve Planete, 1965. do 1980), njen autor je uspešno obavio izuzetno važna stilistička istraživanja signalističke poezije kao nove i drukčije (ne samo eksperimentalne) u kontekstu savremenog srpskog pesništva. Prevedena u delovima, a ne u celosti, Kornhauzerova studija objavljena integralno u prevodu, imala bi još što šta da kaže ovovremenim tumačima signalizma pa i poezije koja se u isto vreme piše u Evropi i svetu. Štaviše, ovom bi se studijom definitivno potvrdila činjenica da na početku tzv. poezije promene u srpskoj književnosti stoji Miroljub Todorović.

Novi polet ovome pesniku i tumačima koji su se radovali promenama koje je uneo u tekuću srpsku poeziju sedamdesetih i tokom osamdesetih godina, dala je knjiga tekstova stranih autora koju je priredio Miodrag B. Šijaković i objavio pod naslovom Signalizam u svetu (1984). Signalistička umetnička praksa traje već dve decenije, dakle, prati se i izučava u svetu. Uskoro će se pojaviti (iste godine, zapravo, u izdanju Kulturnog centra Beograda) i knjiga Signalizam – avangardni stvaralački pokret, u kojoj su sabrani i u celosti ili u izvodima objavljeni referati sa skupa o signalizmu, održanog godinu dana ranije u Beogradu, književnih i umetničkih kritičara, istoričara, filozofa, publicista, pesnika, itd. Ovim izlaganjima potvrđen je status signalizma kao autentične i nepobitne avangardne umetničke pojave kod nas koja je inspirisala ili će inspirisati mlađe stvaraoce na nova traganja i eksperimente, bez obzira na to da li će oni sebe smatrati signalistima ili ne. Na drugoj strani, i u ovom zborniku, istaknute su novine do kojih se došlo u signalizmu, a posebno komunikacija koju je uspostavio Miroljub Todorović s umetnicima širom sveta.

Pored pesničkih knjiga koje neprekidno piše (pomenimo samo dve iz ovoga perioda: Algol, 1980. i Textum, 1981), esejističke proze, dnevnika koje vodi i aktivne saradnje s umetnicima i institucijama iz Evrope i sveta (i naročito mejlartistima), tokom osme decenije Todorović objavljuje još dve knjige koje je, jednostavno rečeno, morao da napiše – knjige polemika Štep za šumindere (1984) i Pevci sa Bajlon-skvera (1986). U prvoj se koristio i šatrovačkim govorom, a među njene korice uneo je – kako sam kaže u jednom intervjuu - tekstove koje je publikovao u više listova, posebno u zagrebačkom „Oku“ 1982. Povod je bio Todorovićev napad na jednu izložbu u Salonu Muzeja savremene umetnosti u Beogradu. „Bile su to polemike unutar same avangarde. Iskreno sam uživao u borbi koristeći, kako to u uvodnom delu knjige navodim, sve moguće frcangle, duple pegle, maks-macole u cepanju književnih, umetničkih i birokratskih šminkera“. Za knjigu Pevci sa Bajlon-skvera Todorović veli da se u njoj obračunao sa „tradicionalistima, neotradicionalistima i njihovim trabantima, raznoraznim negatorima i opadačima signalizma“.

Ovim dvema knjigama valja dodati još jednu mada ona sadrži tekstove druge vrste – knjigu Dnevnik avangarde koju je Todorović objavio 1990. godine Ona će, nema sumnje, biti nakon Signalizma (1979), drugi dragoceni izvor za poetiku signalizma, posebno ako se radi o nekim žanrovima koji su se izdiferencirali u godinama koje prethode njenom izlaženju (apejronistička poezija, na primer). Dnevnikom avangarde bi se zaokružilo osmoknjižje o signalizmu, nastalo tokom njegovog četvrtvekovnog postojanja u srpskoj kulturi (s tim što bi se već razmatranim knjigama dodala i knjiga pisca ovih redaka – Orbite signalizma, objavljena 1985), ali to nikako ne znači da je sa istraživanjima signalističke prakse završeno. Neverovatno plodan stvaralački rad Miroljuba Todorovića, a zatim, obimna građa koju je sabrao u Signalističkom dokumentacionom centru i inspirišu i obavezuju na dalja i poetički još preciznija ispitivanja, ne samo pojedinačnih artefakata koja su izmakla pažnji dosadašnjih tumača nego i žanrova koji su nastali u signalizmu.

Ovaj delimični hronološki pregled poetskih, umetničkih i u širem smislu esejističkih ostvarenja, nastalih s predznakom signalizma i avangarde u srpskoj kulturi posle Drugog svetskog rata, završićemo ukazivanjem na ono što je stvarno kao novinu i kao vrednost signalizam uneo u srpsku poeziju i umetnost – i u širem smislu reci – u teorijsku misao koja se bavi i poezijom i umetnošću. Razume se, reč je o žanrovima u kojima se možda najpotpunije ovaplotila misao o novini i samorodnosti, s jedne strane, a sa druge, kojima su pojedini stvaraoci, na čelu sa svojim rodonačelnikom, potvrdili pripadnost najkreativnijem pokretu u srpskoj poeziji i kulturi u našem veku. S obzirom na to da je o žanrovima u signalizmu autor ovoga članka već pisao, ovom prilikom zadržaće se pažnja samo na najhitnijim činjenicama u ovom pogledu.

Petnaesta od Nekih postavki signalizma Ljubiše Jocića i Miroljuba Todorovića, navedena na početku ovoga rada, ne samo da je ilustrativni materijal za teze koje potom slede, već se može uzeti kao izraz svesti dvojice znamenitih pesnika o tome šta je signalizam i na šta su želele da ga svedu književna i likovna kritika, ne bi li ga „valjano“ opisale i objasnile kao pojavu, koncept, pokret (stilsku formaciju?). Jasno je u ovoj postavci naznačeno da se: (a) signalizam ne može poistovetiti sa (1) vizuelnom, kao ni sa (2) kompjuterskom poezijom niti, pak, razumevati (b) kao „odbacivanje predmeta i svođenje umetničkog teksta na koncept, ideju, redukciju teksta na praznu belinu stranice, niti, pak, samo na ukidanje jezika i uvođenje znaka, gesta i zvuka kao komunikativnih elemenata“. S druge strane, u istoj postavci, ističe se da se signalizam oslanja na jezik, na njegovo neprestano istraživanje, tj. na iznalaženje novih sadržaja i formi i, konačno, na prožimanje mnogobrojnih elemenata koji obezbeđuju i komunikaciju i dijalektičku vezu tih sadržaja i formi. Ako se ni jednoga časa ne izgubi iz vida ono o čemu se u ovoj postavci govori, a pri tome ne zaborave ni ostvarenja i Miroljuba Todorovića i njegovih sledbenika, odnosno, bar onaj deo građe koji je obrađen (uređen u teorijsko/kritičkom pogledu), u vezi sa ovim pokretom, mora se istaći da je više nego jasno kako je signalizam obogatio i srpsku poeziju i srpsku umetnost (i nauke koje se njima bave) novim verbalnim i neverbalnim žanrovima.

Nema sumnje da se signalistička ostvarenja mogu (moraju?) istraživati najmanje sa dve strane (sudeći i prema knjigama Miroljuba Todorovića i prema kritičkim tekstovima i domaćih i stranih proučavalaca signalizma): najpre, kao ostvarenja pokreta koji je podrazumevao i verbalno i neverbalno realizovana dela (dakle, dela koja pripadaju i tradicionalnoj i novoj pesničkoj praksi), a zatim, da se u ovom pokretu akcentovao rad u jeziku (završne rečenice citata Lj. Jocića i M. Todorovića) gde se upravo naglašava verbalni pesnički rad (na kojem se insistiralo u srpskoj tradicionalnoj poeziji, gde je, štaviše visoko vrednovan, ali koji – dijahronski posmatran – nije uvek davao značajne rezultate).

Svoje „šinjele“ ili korene signalisti nisu krili (najpre i pogotovo osnivač ovoga pokreta) i upravo što su znali domete istorijske avangarde (i u oblasti verbalnog, i u oblasti vizuelnog), mogli su računati na prijem koji će ih sačekati u publici i kritici kao i na vrednosne sudove koji će doći sa malim zakašnjenjem, ali će biti daleko pravičniji. Pesme osnivača signalizma naći će se u lektiri za osnovne škole i pre no što je signalizam stekao legitimitet kao novi izam u srpskoj književnosti.

O inspirativnom nasleđu dadaističke umetnosti Miroljub Todorović je pisao više puta pa je i samu Dadu nadređivao nadrealizmu kada je govorio o korenima ne samo signalizma nego i njemu sinhronih umetničkih pokreta i pojava. (Ne treba zaboraviti da je među saradnicima bio i jedan od osnivača dadaizma – Raul Hauzman). Prisustvo dadaističkih „metoda“ u signalizmu ponajpre se uočava u neverbalnim signalističkim žanrovima, mada se poricanjem reci i njenoga smisla, tj. njenim svođenjem na jedan od mnogobrojnih a mogućih znakova za komunikaciju, može zaključiti da su ludističko i eksperimentalno bili osnova i Dade i našeg pokreta.

Vizuelna, gestualna i objekt-poezija, kao neverbalne vrste, svakako nisu „čist“ signalistički izum, ali nisu ni preuzeti kao puko nasleđe istorijske avangarde (Dade ili nadrealizma, ili zenitizma kod nas), niti, pak, južnoameričkog konkretizma i vizuelne poezije koja se razvila na evropskom tlu nešto pre ili u vreme kada i signalizam. Ova tri žanra su u signalizmu jasno definisana i što je najvažnije – stvaralački potvrđena. Ne samo osnivač signalizma nego i ostali saradnici „Signala“ ostvarili su visoke domete u oblasti ovih žanrova u kojima je napuštena reč (kojoj će se posle pesnici vraćati – da parafraziramo jednu misao Oskara Daviča povodom signalizma).

Druga oblast u kojoj reč nije primarna, ali ima svoje mesto, bio je mail-art. Prvu antologiju ove umetnosti komuniciranja na daljinu sačinio je Miroljub Todorović 1980. godine i inicirao rapidan njen razvoj kod nas i veliku popularnost. No, njenim „pravilima“ i „ograničenjima“ duhovito se poigrao projektom Neuspela komunikacija, 1979. Razmah mail-art na našem jezičkom i kulturnom prostoru doživljava nešto kasnije: znaci toga razmaha su časopis „Total“ koji pokreće Nenad Bogdanović (1984), a onda "Open World", koji pokreće Dobrica Kamperelića. U komunikacionoj mreži (Network), pored Todorovića, Kamparelića, Bogdanovića, do u naše dane, učestvovaće Jaroslav Supek, Šandor Gogoljak, Andrej Tišma i drugi, mlađi stvaraoci, koji pripadaju drugoj, odnosno, trećoj generaciji mejlartista.

Najveće doprinose, a ujedno i najveće potrese, u srpskoj poeziji signalizam je ipak ostvario vrstama verbalne poezije i to, uglavnom, zahvaljujući pesničkim radovima Miroljuba Todorovića. Osnivač signalizma ne samo da je opisao nego je i pisao tekstove koji pripadaju žanrovima poezije u kojoj je zadržana i sačuvana reč.

Signalizam je promovisan scijentističkom poezijom i ova vrsta je - kako je već rečeno - imala pristalice i još uvek ih ima (Slobodan Vukanović). Fenomenološka, tehnološka i ready made poezija proistekle su iz Todorovićeve stvaralačke laboratorije, rado su kao vrste prihvaćene i u vreme dok je pokret bio živ i kasnije (videti pomenute knjige Ljubiše Jocića, na primer). U nekim oblicima egzistiraju i u pesmama mnogih savremenih nam pesnika koji se ne deklarišu kao signalisti već počesto kao postmodernisti. Stohastičkom poezijom, pak, Todorović je izvršio najsilovitiji udar na jezik savremene srpske poezije i uz jednu podvrstu (apejronistička poezija) – njome je postizavao najviše poetske rezultate (videti zbirke Textum, 1981, Belouška popije kišnicu, 1988, Vidov dan, 1989. i dr.). Najmanje pažnje tokom ovoga perioda posvetio je čistoj kompjuterskoj poeziji. Više je eksperimentisao na kompjuterski dobijenim "materijalima". Permutaciona (varijaciona) i statistička poezija, bile su vrste u „međufazama“ njegovih eksperimenata, a šatrovačka poezija, koju je on jedini pisao medu signalistima, jedinstven je žanr u korpusu srpske poezije i pesničkog iskustva uopšte. Taj podvig (pisati poeziju na skrivenom, substandardnom jeziku), utoliko je veći što se ovim „jezikom“ Todorović služio i u pisanju najkraće pesme na svetu – u pisanju haikua.

Stohaistička, apejronistićka i šatrovačka poezija, pored ostalih vrsta, označile su pesničke vrhunce Miroljuba Todorovića i istinske vrednosti koje je ovaj pesnik podario srpskoj poeziji na zalasku našeg stoleća.

1990.

(Objavljeno u Internacionalnoj reviji ''Signal'' broj 10, 1995. i u knjizi Živana Živkovića ''Od reči do znaka'' , Beograd, 1996.)

No comments:

Post a Comment